Υπάρχουν εποχές στην Ιστορία όπου οι λαοί δεν περιμένουν τις εξελίξεις – τις προκαλούν.
Στα Επτάνησα του 19ου αιώνα, εκεί όπου η παράδοση της ελευθερίας συνάντησε την ανησυχία της σκέψης και τη φωτιά της λαϊκής οργής, η Κεφαλονιά στάθηκε πρωτοπόρος. Δεν ήταν μόνο το νησί των σεισμών και των εμπόρων. Ήταν το νησί των Ριζοσπαστών – εκείνων που δεν υπέκυψαν.
Αγνοώντας την αριστοκρατική υπακοή των “Προστασιανών”, αψηφώντας τις εξορίες, τις στρατιωτικές καταστολές και τα κλειστά τυπογραφεία, οι Κεφαλλονίτες Ριζοσπάστες κράτησαν αναμμένη μια ιδέα: ότι τα Ιόνια Νησιά δεν θα μείνουν για πάντα υπό την “προστασία” της Αυτοκρατορίας. Ότι το Αργοστόλι, η Σκάλα, ο Σταυρός, θα ακουστούν μέχρι την Αθήνα. Ότι η Ένωση θα έρθει όχι ως δώρο, αλλά ως δικαίωση.
Αυτό το άρθρο δεν είναι απλώς μια ιστορική αναδρομή. Είναι φόρος τιμής σε εκείνους που πρώτοι σήκωσαν τη σημαία της Ένωσης – και την κράτησαν ψηλά, ακόμη κι όταν όλοι οι άνεμοι ήταν αντίθετοι.
Γιατί ο αγώνας για την Ένωση των Επτανήσων δεν ήταν μόνο πολιτικός. Ήταν ψυχικός. Και η Κεφαλονίτικη ψυχή δεν λύγισε ποτέ και ας προδόθηκε.
Όταν στις 21 Μαΐου 1864 οι ελληνικές σημαίες υψώνονταν στα Ιόνια Νησιά και οι βρετανικές υποστέλλονταν για πάντα, δεν ήταν απλώς η στιγμή μιας εθιμοτυπικής αλλαγής καθεστώτος. Ήταν η κορύφωση ενός πολύχρονου αγώνα για ελευθερία, λαϊκή κυριαρχία και εθνική αποκατάσταση. Ένας αγώνας στον οποίο πρωτοστάτησε ένα μικρό αλλά ανυπότακτο νησί: η Κεφαλονιά.
Αυτό που συντελέστηκε στα Επτάνησα μεταξύ 1815 και 1864 δεν ήταν μόνο μια εθνική διεκδίκηση, αλλά ένα πολιτικό και ιδεολογικό κίνημα με βαθιές ρίζες στους ευρωπαϊκούς επαναστατικούς στοχασμούς, τις κοινωνικές εξεγέρσεις και την ελληνική αναγεννησιακή παράδοση. Οι Κεφαλλήνες Ριζοσπάστες δεν ζήτησαν απλώς την Ένωση με την Ελλάδα. Ζήτησαν να φέρουν μαζί τους στην πατρίδα τους μια άλλη αντίληψη για το τι σημαίνει λαός, δημοκρατία και ελευθερία.
Η αρχή: Η Αγγλική Προστασία και η σπίθα της Επανάστασης
Από το 1815, τα Ιόνια Νησιά αποτέλεσαν το «Ηνωμένον Κράτος των Ιονίων Νήσων», υπό την «προστασία» της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Μια ψευδεπίγραφη αυτονομία, στην ουσία μια αποικιακή διοίκηση με πλήρη έλεγχο από τον Άγγλο Ύπατο Αρμοστή. Η ντόπια αριστοκρατία ευνοήθηκε, αλλά ο λαός –ιδίως σε νησιά όπως η Κεφαλονιά και η Ζάκυνθος– δεν λησμονούσε την ελληνική του ταυτότητα. Η ιδέα της Ένωσης με την Ελλάδα ήταν ζωντανή από τα χρόνια της Φιλικής Εταιρείας και της Επανάστασης του 1821.
Οι Επτανήσιοι –πιο μορφωμένοι και πολιτικοποιημένοι λόγω των δυτικών επιρροών– ενστερνίστηκαν νωρίς τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Οι λέξεις «ελευθερία – ισότης – αδελφότης» δεν ήταν απλές ρητορείες, αλλά ζωντανά ιδανικά που κυκλοφορούσαν σε λέσχες, αναγνωστήρια και πολιτικές συζητήσεις.
Η Γέννηση του Ριζοσπαστικού Κινήματος
Το 1848, χρονιά επαναστάσεων σε όλη την Ευρώπη, ιδρύεται στα Ιόνια Νησιά το Ριζοσπαστικό Κόμμα – το πρώτο πραγματικό κόμμα στον ελληνικό χώρο. Η Κεφαλονιά θα γίνει το κέντρο της ριζοσπαστικής σκέψης και δράσης. Στο Αργοστόλι ιδρύεται το «Δημοτικόν Κατάστημα», μια λέσχη που θα διακηρύξει δημόσια: «Ελευθερία – Ισότης – Αδελφότης. Ζήτω η Παγκόσμιος Δημοκρατία.»
Οι Ριζοσπάστες δεν ζητούσαν μόνο ένωση. Ήθελαν να ενώσουν την Ελλάδα με ένα νέο κοινωνικό ήθος – βασισμένο στη λαϊκή κυριαρχία και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Οι Πρωταγωνιστές του Αγώνα
Ιωσήφ Μομφεράτος, Κεφαλονίτης, ιδρυτής της εφημερίδας Αναγέννησις, διανοούμενος, οραματιστής. Ήταν αυτός που πρώτος συνέδεσε τον ριζοσπαστισμό με τον «δημοκρατικομμουνισμό», μιλώντας για έναν λαό που δεν θα κυβερνάται απλώς από Έλληνες, αλλά θα κυβερνά ο ίδιος τον εαυτό του.
Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, αγωνιστής, εξόριστος, βουλευτής. Μαζί με τον Μομφεράτο συγκρότησαν τη ραχοκοκαλιά των «Αληθινών Ριζοσπαστών». Πιστός στις αρχές του, δεν υποχώρησε ούτε όταν εξορίστηκε δύο φορές, ούτε όταν απειλήθηκε με θάνατο.
Ιωάννης Δετοράτος Τυπάλδος, βουλευτής από το Ληξούρι, ήταν εκείνος που το 1850 κατέθεσε για πρώτη φορά στην Ιόνιο Βουλή ψήφισμα για την Ένωση με την Ελλάδα. Μαζί του συντάχθηκαν 11 ριζοσπάστες βουλευτές, ανάμεσά τους ο Μομφεράτος, ο Ζερβός, ο Λιβαδάς. Η πράξη αυτή πυροδότησε βίαιες διώξεις, εξορίες, κλείσιμο εφημερίδων. Αλλά η σπίθα είχε ανάψει.
Η Καταστολή – Οι Εξεγέρσεις
Η αγγλική διοίκηση δεν έμεινε αμέτοχη. Το 1849 επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος στην Κεφαλονιά, μετά από εξεγέρσεις στη Σκάλα και τον Σταυρό.
Το αίμα έβαψε το χώμα του νησιού. Οι ηγέτες εξορίστηκαν. Ο αγώνας όμως δεν έσβησε.
Το 1857 οι Ριζοσπάστες επανέφεραν το αίτημα της Ένωσης. Παρά τις εσωτερικές διασπάσεις – με τους «Ενωτικούς» υπό τον Κωνσταντίνο Λομβάρδο να επικεντρώνονται αποκλειστικά στην Ένωση – οι «Αληθινοί Ριζοσπάστες» δεν συμβιβάστηκαν. Πίστευαν ότι η Ένωση δεν είναι αυτοσκοπός αλλά μέσο για τη λαϊκή απελευθέρωση.
Οι Προστασιανοί και η Φιλοαγγλική Αντίδραση
Δεν ήταν όλοι με την Ένωση. Οι αριστοκράτες και οι ευνοημένοι από το καθεστώς της Προστασίας – οι λεγόμενοι Προστασιανοί – πολέμησαν τον ριζοσπαστισμό με κάθε τρόπο. Φοβόντουσαν την απώλεια των προνομίων τους. Σε αυτούς προστέθηκαν οι Μεταρρυθμιστές, που έβλεπαν την Ένωση όχι ως άμεσο στόχο αλλά ως μακροπρόθεσμο όραμα.
Η Διεθνής Συγκυρία και η Μεγάλη Στροφή
Το 1862, με την εκθρόνιση του βασιλιά Όθωνα και την αναζήτηση νέου μονάρχη για την Ελλάδα, άνοιξε ένα παράθυρο ευκαιρίας. Οι Βρετανοί, θέλοντας να ενισχύσουν τον νέο βασιλιά Γεώργιο Α’, προσέφεραν τα Επτάνησα ως δώρο. Όχι για τα μάτια των νησιωτών, αλλά για τη γεωπολιτική ισορροπία.
Όμως το δώρο αυτό είχε κερδηθεί με αίμα και εξορίες. Δεν ήταν παραχώρηση. Ήταν αποτέλεσμα δεκαετιών πίεσης, ιδεολογικού αγώνα και λαϊκής επιμονής.
Η Ένωση – 21 Μαΐου 1864
Η ημέρα της Ένωσης γιορτάστηκε με πανηγυρισμούς. Οι σημαίες άλλαξαν. Τα νησιά έγιναν επισήμως ελληνικά. Όμως ορισμένοι Ριζοσπάστες – κυρίως από την Κεφαλονιά – δεν ψήφισαν το τελικό ψήφισμα στην Ιόνιο Βουλή. Θεώρησαν ότι η Ένωση έγινε με όρους που δεν εξυπηρετούσαν το κοινωνικό όραμα του κινήματος. Καταδίκασαν τις Μεγάλες Δυνάμεις ως «τυράννους» και δήλωσαν πως ο αγώνας δεν τελείωσε.
Η Κληρονομιά
Η Ένωση των Επτανήσων υπήρξε ο πρώτος μεγάλος σταθμός υλοποίησης της Μεγάλης Ιδέας, της εθνικής ολοκλήρωσης. Αλλά μαζί με το έδαφος, η Ελλάδα κέρδισε και κάτι βαθύτερο: **τη δημοκρατική παράδοση των Επτανησίων, τις πολιτικές ιδέες των Ριζοσπαστών, την αντίληψη ενός λαού που δεν ζητά απλώς ανεξαρτησία, αλλά ουσιαστική ελευθερία, ισότητα και συμμετοχή.
Η Ελλάδα του 1864 δεν ήταν ακόμη ώριμη να υιοθετήσει πλήρως το όραμα των Αληθινών Ριζοσπαστών της Κεφαλονιάς. Όμως εκείνοι είχαν ήδη φυτέψει τον σπόρο. Οι ιδέες τους για κοινωνική δικαιοσύνη, για λαϊκή συμμετοχή, για ισοπολιτεία και λαϊκή κυριαρχία, άρχισαν σταδιακά να διαποτίζουν την πολιτική σκέψη του ελληνικού κράτους. Οι θεσμοί εκδημοκρατίστηκαν, το Σύνταγμα του 1864 ενίσχυσε το ρόλο της Βουλής και κατάργησε την ισόβια Γερουσία. Στο εξής, η φωνή του λαού είχε μεγαλύτερη σημασία.
Πολλοί από τους Ριζοσπάστες της Κεφαλονιάς εντάχθηκαν στην εθνική πολιτική σκηνή, χωρίς όμως να ξεχνούν ποτέ από πού ξεκίνησαν. Ο Μομφεράτος συνέχισε την πολιτική του δράση στο ελληνικό κοινοβούλιο. Ο Ζερβός Ιακωβάτος, αν και πιο απομονωμένος λόγω των αδιάλλακτων θέσεών του, παρέμεινε ως πνευματική και ηθική μορφή αναφοράς. Ο Τυπάλδος μετουσίωσε την πράξη του ψηφίσματος σε κοινοβουλευτική παρουσία, μεταφέροντας το ήθος της Επτανήσου στην κεντρική πολιτική σκηνή.
Η Κεφαλονιά ως πολιτική κοιτίδα
Η Κεφαλονιά δεν υπήρξε μόνο πρωταγωνίστρια στον επτανησιακό ριζοσπαστισμό. Αποτέλεσε πολιτικό και ιδεολογικό εργαστήριο του ελληνικού 19ου αιώνα. Ο επαναστατικός της λόγος, η δημοκρατική της ορμή, η εμμονή της στην κοινωνική διάσταση της ελευθερίας άφησαν ένα αποτύπωμα που υπερέβη τα γεωγραφικά της όρια.
Στους συλλογικούς της αγώνες, στις αιματοχυσίες των αγροτών της Σκάλας, στα συνθήματα που αντήχησαν στις λέσχες του Αργοστολίου, αναγνωρίζουμε τη φωνή ενός λαού που δεν επαναστάτησε για να αλλάξει απλώς σημαία, αλλά για να φέρει μια άλλη ιδέα της πατρίδας.
Η Ιστορική Μνήμη
Η Ένωση των Επτανήσων είναι στα μάτια των περισσοτέρων ένα επεισόδιο της εθνικής ολοκλήρωσης. Για τον ιστορικό, όμως, είναι πολλά περισσότερα: είναι η απόδειξη ότι οι λαοί δεν είναι παθητικοί αποδέκτες των αποφάσεων των Δυνάμεων, αλλά διαμορφωτές της μοίρας τους. Είναι η επιβεβαίωση ότι ακόμα και σε μια γωνιά του Ιονίου, γεννιούνται ιδέες που μετασχηματίζουν το σύνολο.
Η Κεφαλονιά και οι Ριζοσπάστες της, με τη φλόγα τους, τη θυσία τους, αλλά και τη διανόησή τους, δεν διεκδίκησαν απλώς την Ένωση – την αξίωσαν ως ηθικό και πολιτικό χρέος απέναντι στην Ιστορία.
Σήμερα, οφείλουμε όχι απλώς να τιμούμε την ημερομηνία της 21ης Μαΐου, αλλά να μελετούμε, να διδασκόμαστε και να συνεχίζουμε το πνεύμα της ριζοσπαστικής Κεφαλονιάς: ένα πνεύμα ανυπακοής στην τυραννία, πίστης στη δύναμη του λαού, και αταλάντευτης προσήλωσης στην ιδέα ότι η Ελλάδα δεν χτίζεται μόνο με σύνορα, αλλά με αξίες και πολύ αίμα.
Η Συντακτική Ομάδα του kefalonia Press και Ειδικοί Συνεργάτες
Βιβλιογραφία / Πηγές:
* Αγγελική Κορφιάτη κ.ά., «170 χρόνια πριν ο πρώτος ελληνικός “Ριζοσπάστης”», Ριζοσπάστης, 2019.
* Πέτρος Πετράτος, Το ριζοσπαστικό κίνημα στα Επτάνησα (1848-1864), περιοδικό Τα Ιστορικά, τχ.61, 2014.
* Σπύρος Δ. Λουκάτος, Η Επτανησιακή Πολιτική Σχολή (Ιδεολογία και πολιτική των Μεταρρυθμιστών 1848-1864), διδακτ. διατριβή, 1989.
* Χαραλαμπία Καρούσου-Τσελέντη, «Οι Κεφαλλήνες στη Φιλική Εταιρεία…»
Wikipedia: «Ηνωμένον Κράτος των Ιονίων Νήσων», «Κόμμα των Ριζοσπαστών» και άλλα.
▪️ Αντώνης Μαγκανάρης-Βραχνός, Η Ένωση της Επτανήσου, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 1964.
▪️ Η. Πετρόπουλος, Η τύχη των θεσμών των Επτανήσων μετά την Ένωση, περιοδικό Νέα Εστία, 1984.
▪️ Αρχεία της Ιονίου Βουλής – Συνεδρίαση 23ης Νοεμβρίου 1850 (ψήφισμα υπέρ της Ένωσης).
▪️ Εφημερίδα Αναγέννησις (Ι. Μομφεράτου), τεύχη 1862–1864.
▪️ Γ. Δεσπίνης, Η Ιόνιος Ακαδημία και το εκπαιδευτικό της έργο, Πρακτικά ΙΑΚ, 1992.
▪️ Αρχειακό Υλικό Τεχνικών Υπηρεσιών Αγγλοκρατίας, Ιστορικό Αρχείο Κεφαλονιάς (Αργοστόλι).
(Είκονες print screen)
